Ustanowienie opieki nad małoletnim

Władza rodzicielska jest niedziedziczna i niezbywalna, jednak w sytuacji, gdy rodzice zostali pozbawieni takiej władzy lub zmarli, Sąd ma obowiązek ustanowienia opiekuna prawnego dla dziecka. Sąd ustanowi opiekę również w sytuacji, gdy zawiesił władzę rodzicielską, jeżeli rodzice z powodu przemijającej przeszkody nie mogą jej wykonywać oraz wówczas, gdy jedno z rodziców nie posiada pełnej zdolności do czynności prawnych, np. zostało ubezwłasnowolnione, a władza drugiego została zawieszona lub też sąd pozbawił go władzy. Brak lub ustanie władzy musi dotyczyć obydwojga rodziców, jednakże powody takiej sytuacji w odniesieniu do każdego z nich mogą być odmienne (np. ubezwłasnowolnienie jednego rodzica i śmierć drugiego).

Podstawą opieki jest działanie opiekuna wyłącznie dla dobra osoby pozostającej pod opieką (zwanej również pupilem lub podopiecznym), opiekun jest jednak uprawniony do wynagrodzenia.

Sama instytucja opieki oparta jest na trzech podstawowych zasadach – dobra podopiecznego, powszechności opieki oraz zasadzie ustanowienia opieki z urzędu.

Dobro podopiecznego rozstrzyga o wyborze opiekuna oraz o treści innych rozstrzygnięć wydawanych przez sąd opiekuńczy w toku trwania opieki.

Powszechność opieki oznacza obowiązek jej ustanowienia co do każdej osoby, która z mocy prawa wymaga pieczy ustawowej (dziecko, nad którym nie sprawuje władzy rodzicielskiej przynajmniej jedno z rodziców, osoba ubezwłasnowolniona całkowicie), niezależnie od tego, że dana osoba przebywa w należytych warunkach i pod dobrą pieczą np. osób bliskich.

Jednocześnie ustanowienie opieki następuje z urzędu i jest niezależne od inicjatywy osób zainteresowanych.

Zgodnie z przepisami Kodeksu Postepowania Cywilnego (art. 572) każda osoba, której znane jest zdarzenie uzasadniające ustanowienie opieki, ma obowiązek zawiadomić o nim sąd opiekuńczy. Obowiązek ten obciąża, poza krewnymi i innymi osobami bliskimi małoletniego, w szczególności urzędy stanu cywilnego, sądy, prokuraturę i policję, notariuszy, komorników, organy samorządu i administracji rządowej, placówki oświatowe, opiekunów społecznych, organizacje i zakłady zajmujące się opieką nad dziećmi lub osobami psychicznie chorymi.

Fakt istnienia obowiązku wszczęcia z urzędu postępowania w przedmiocie ustanowienia opieki nie wyklucza możliwości złożenia odpowiedniego wniosku o ustanowienie opieki i powołanie opiekuna przez osoby trzecie (mogą to być osoby bliskie małoletniemu). Warto jednak wskazać, iż Sąd opiekuńczy nie jest związany treścią wniosku, a nawet jego cofnięciem, w zakresie, w jakim ma obowiązek rozpoznać sprawę z urzędu.

Sprawy o ustanowienie opieki rozpoznawane są w pierwszej instancji przez sądy rejonowe (tzw. sądy opiekuńcze – sądy rodzinne art. 586 Kodeksu Postępowania Cywilnego), miejscowo właściwe według miejsca zamieszkania osoby, której postępowanie ma dotyczyć lub miejsca pobytu małoletniego, jeśli nie posiada on miejsca zamieszkania. Jeżeli warunków powyższych nie można ustalić, właściwy będzie Sąd Rejonowy dla miasta stołecznego Warszawy. Jednocześnie istotne jest brzmienie art. 569 Kodeksu Postepowania Cywilnego, zgodnie z którego treścią w wypadkach nagłych sąd opiekuńczy, niezależnie od przysługującej mu właściwości, zobowiązany jest wydać z urzędu wszelkie potrzebne zarządzenia dotyczące opieki.

Postępowanie w przedmiocie ustanowienia opieki i powołania opiekuna toczy się w trybie nieprocesowym.