Ubezwłasnowolnienie – jak to wygląda?

Pisząc o ubezwłasnowolnieniu zawsze będziemy mieli na myśli instytucję ściśle kodeksową, określoną w art. 13 i 16 kodeksu cywilnego, w odniesieniu odpowiednio do ubezwłasnowolnienia całkowitego i częściowego. Wymogi konieczne do spełnienia poza kodeksem cywilnym określają również odpowiednie postanowienia kodeksu postępowania cywilnego oraz utrwalona praktyka orzecznicza.

Ubezwłasnowolnieniem jest pozbawienie lub częściowe pozbawienie (w przypadku częściowego ubezwłasnowolnienia) zdolności do czynności prawnych.

W praktyce – osoba, która została całkowicie ubezwłasnowolniona nie może dokonywać czynności prawnych, a więc składać oświadczeń czy też występować jako strona stosunków zobowiązaniowych (zawierać umów). Potrzebuje do tego celu opiekuna.

Ubezwłasnowolnienia dokonujemy więc w celu ochrony osoby niezdolnej do kierowania swoim postępowaniem lub prowadzenia swoich spraw. W sytuacji, w której istnieje uzasadnione ryzyko, że dana osoba może wyrządzić sobie szkodę.

Jakie warunki trzeba spełnić?

Zgodnie z art. 13 Kodeksu Cywilnego:

„Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.”

Oznacza to, że ubezwłasnowolnić możemy kogoś kto nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem, jeśli doszło do tego wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych, do których w szczególności zaliczamy uzależnienie od alkoholu lub innych substancji psychoaktywnych.

Zgodnie zaś z art. 16 Kodeksu Cywilnego:

„Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.”

Główną różnicą między ubezwłasnowolnieniem całkowitym a częściowym jest więc okoliczność braku podstaw do ubezwłasnowolnienia całkowitego przy jednoczesnej potrzebie pomocy w prowadzeniu spraw.

Jak powinniśmy to rozumieć?

Zgodnie z utrwaloną praktyką orzeczniczą, uznajemy, że do ziszczenia się powyższych warunków, konieczne jest zaistnienia kilku jeszcze innych okoliczności, którymi są m.in.:
– istnienie spraw wymagających prowadzenia przez tę osobę (art. 554^1 KPC);
– istnienie celu ubezwłasnowolnienia rozumianego jako niesienie pomocy osobie, która ma być ubezwłasnowolniona, w załatwieniu jej sprawy osobistych lub majątkowych (SN z 16.08.1962 r. sygn. 1 CR 320/62).

Czy potrzebujemy opinii biegłego?

Dokonanie ubezwłasnowolnienia nie jest możliwe bez sporządzenia opinii biegłego, co więcej konieczne są opinie co najmniej dwóch biegłych, w tym biegłego psychiatry lub neurologa oraz biegłego psychologa. Opinia biegłego swoim zakresem powinna obejmować oprócz oceny stanu zdrowia psychicznego lub zaburzeń psychicznych albo rozwoju umysłowego, również umotywowaną ocenę zakresu zdolności osoby co do której wnioskujemy o ubezwłasnowolnienie, do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem i prowadzenia swoich spraw, uwzględniając postępowanie i zachowanie tej osoby. – art. 553 §2 KPC, dodatkowo konieczna jest „ocena zakresu zdolności kierowania swoim postępowaniem, oparta na gruntowej i wnikliwej analizie jej zachowania i postępowania, kontaktów z ludźmi w stosunkach rodzinnych, w pracy itp.” (SN 19.08.1971 r., sygn. I CR 297/71).

Czy konieczne jest załączenie do wniosku dokumentacji medycznej?

Już w momencie składania wniosku o ubezwłasnowolnienie konieczne jest dysponowanie dokumentacją medyczną która pozwoli na uzasadnienie wskazanych we wniosku okoliczności. Wymagane jest co najmniej załączenie zaświadczenia lekarza psychiatry opisującego stan psychiczny osoby, o której ubezwłasnowolnienie wnosimy lub opinii psychologa wskazującej na niepełnosprawność umysłową tej osoby.

Czy możemy ubezwłasnowolnić kogoś, jeśli wyprzedaje nasz majątek?

Przyjmuje się, że nie jest dopuszczalna sytuacja, w której ubezwłasnowolnienie miałby uzasadniać cel inny niż działania dla dobra samego ubezwłasnowolnionego. Nawet w sytuacji, w której osoba cierpiąca na zaburzenia psychiczne, stwarza dla nas zagrożenie np. poprzez niekorzystne rozporządzanie majątkiem wspólnym, nie możemy dokonać jej ubezwłasnowolnienia, z samego tylko tego powodu –„Nie jest celem ubezwłasnowolnienia również ochrona osoby, której dobra są zagrożone ze strony osoby chorej” (SN z 15.05.1969 r., I CR 132/68). Konieczne jest więc aby dokonywane rozporządzenia majątkiem wspólnym były niekorzystne również dla osoby co do której składamy wniosek o ubezwłasnowolnienie.

Kiedy możliwe jest oddanie osoby pod obserwacje w zakładzie leczniczym?

W przypadku gdy sąd uzna taką konieczność, oddaje osobę co do której złożono wniosek o ubezwłasnowolnienie pod obserwację w zakładzie leczniczym na czas nie dłuższy niż 6 tygodni, konieczne jest jednak wcześniejsze uzyskanie opinii dwóch biegłych lekarzy. W uzasadnionych przypadkach okres ten może być przedłużany, jednak nie dłużej niż do trzech miesięcy.